Osobowość anankastyczna

Natomiast ci, którzy nie są równie sumienni i nie przejmują się tak normami postępowania, mogą wywołać u osoby anankastycznej dużą złość i chęć wpasowania ich postępowania w obowiązujące reguły.

Osoby anankastyczne mogą być niesłychanie sumienne i produktywne, na przykład w wykonywaniu prac, które wymagają takich cech, jak pedanteria, dokładność, perfekcyjność, porządkowanie i ujmowanie w akty regulujące. Mogą osiągać w tej dziedzinie spore sukcesy i awansować, choć płacą za to swoim czasem pracy (np. wielokrotnym sprawdzaniem każdej rzeczy) i wzmożonym wysiłkiem. Trudno natomiast będzie im się dostosować do wszelkich sytuacji niekontrolowanych, wymykających się z ustalonych reguł; trudno będzie im również uczestniczyć w spontanicznej zabawie.

Osobowość anankastyczna określana jest również jako: obsesyjno-kompulsyjna, kompulsyjna lub obsesyjna.

Jakie się objawia?

Osoba z anankastycznymi cechami osobowości „z zewnątrz” będzie wyglądała na skupioną, skoncentrowaną, pochłoniętą wykonywaną pracą lub inną czynnością, natomiast mniej dokładnie wyczuwającego sferę emocjonalną i to, co dzieje się w związkach z innymi osobami, bez tendencji do angażowania się w spontaniczna zabawę. Codzienne relacje osoby anankastycznej mogą mieć charakter formalny i mogą być utrzymane w poważnym tonie; tacy ludzie mogą nie reagować rozbawieniem w sytuacjach, w których inni tak reagują.

Według teorii psychodynamicznej1 podstawowe problemy osób z osobowością anankastyczną dotyczą kwestii kontroli, poczucia winy oraz procesów, w którym jakieś uczucia/skojarzenia są przenoszone z jednego obiektu na inny lub są izolowane. Według prof. McWillimas „podstawowy konflikt afektywny u osób obsesyjnych i kompulsywnych to wściekłość (na bycie kontrolowanym) versus strach (przed potępieniem lub ukaraniem)”.1Związane z tym poglądem teorie mówią o znaczeniu poczucia winy u osób z tego rodzaju konstrukcją osobowości. W ten sposób przyjmuje się, że u podstaw osobowości anankastycznej leżą pewnego rodzaju głębsze problemy związane z taką tematyką, jak: poczucie kontroli, poczucie winy, stłumiona złość oraz obawa przed oceną ze strony innych oraz własną złością. Z takimi uczuciami i problemami trudno sobie poradzić, dlatego osoby anankastyczne używają określonych mechanizmów obronnych.

Jeden z pacjentów z cechami osobowości anankastycznej prowadząc samochód, po wyminięciu rowerzysty zawsze sprawdzał kilka razy w lusterku wstecznym, czy nic mu nie zrobił, czy rowerzysta nadal jedzie. W przykładzie tym można dostrzec z jednej strony obawę, że mógłby wyrządzić rowerzyście jakąś krzywdę, z drugiej zaś zabezpieczanie się przed tą myślą poprzez sprawdzanie. W ten sposób dochodzimy do drugiej istotnej cechy osób anankastycznych, czyli przemieszczania obaw, myśli, impulsów na coś lub kogoś innego, a następnie sprawdzanie, kontrolowanie tego, na co zostały one przeniesione. Jak pisze cytowana wyżej autorka: osoby obsesyjne „używają przemieszczenia, szczególnie w odniesieniu do złości, kiedy przenosząc ją z oryginalnego źródła na ’uzasadniony‘ cel, mogą żywić to uczucie bez wstydu”.1 To zjawisko przemieszczania będzie łatwo pojąć, jeśli przypomnimy sobie złość na kogoś, wobec kogo nie możemy tej złości wyrazić wprost. Złoszcząc się na kogoś zastępczego po konflikcie z szefem, posługujemy się mechanizmem przemieszczenia złości. U osób z osobowością anankastyczną jest to co prawda zjawisko bardziej złożone, ale przykład pozwala zrozumieć sam mechanizm.

Inne sposoby radzenia sobie przez osoby anankastyczne z leżącymi głębiej problemami to: racjonalizacja, moralizacja, intelektualizacja i izolacja problemów. Osoba taka może zamieniać treść swojej problematyki na kategorie rozumowe: racjonalne lub moralne i religijne. W ten sposób pojawia się zjawisko obserwowane przez terapeutów tych osób – że ich uczucia są stłumione, niedostępne, poddane racjonalizacji. Osoby te pytane, co czują, mogą odpowiadać na takie pytanie, opisując to co myślą.

Poniżej dwa przykłady ilustrujące te sposoby radzenia sobie oraz ich koszty. „Wdowa, która nieustannie roztrząsa szczegóły organizacji pogrzebu męża, z zaciśniętymi ustami zamieniając żałobę w gorączkową krzątaninę, nie tylko odbiera sobie okazję do efektywnego przeżycia swego żalu, ale też pozbawia innych ulgi, którą odczuliby, oferując jej pocieszenie.”

„Osoba piastująca kierownicze stanowisko odmawia sobie odpowiedniego odpoczynku i rekreacji, krzywdząc przy tym swoich podwładnych, ponieważ z własnych zasad czyni powszechnie obowiązujące reguły i oczekuje od nich takiej samej postawy, jak swoja.” W przykładach tych można dostrzec następujące zjawiska dotyczące osobowości anankastycznej:

• omówione powyżej mechanizmy obronne przemieszczenia i racjonalizacji – kobieta po utracie męża nie zajmuje się swoją żałobą, tylko ceremonią, i z pewnością uzasadnia swoje postępowanie tym, że tak przecież być powinno,
• obie opisane osoby nie potrafią przyjąć wsparcia, ciepła emocjonalnego od innych osób, zaakceptować odpoczynku, odprężenia – zamiast tego koncentrują się na zadaniach i produktywności,
• obie opisane osoby oczekują, że inne osoby będą postępowały tak samo jak one (wspomniany szef będzie oczekiwał, że podwładni będą mieli taką samą postawę, jak on),
• osoby te są zdolne do miłości i przywiązania, ale mają trudność z wyrażaniem czułości bez lęku i wstydu, dlatego mogą zmieniać kontakty emocjonalne w bardzo sformalizowane i zracjonalizowane.

Nie są to wszystkie sposoby radzenia sobie z leżącymi głębiej problemami, jakie wykorzystują osoby anankastyczne, ale dwa główne z nich. Dwa inne, o których można wspomnieć, to mechanizm anulowania (tak jak Lady Makbet, która myła ręce po rzeczywistej zbrodni – w przypadku osób anankastycznych pewne czynności mogą je w ich mniemaniu magicznie chronić przed niebezpieczeństwami, które sobie wyobrażają) oraz reakcja upozorowana, polegająca na robieniu odwrotności tego, do czego osobę tę skłaniają jej głębsze impulsy i pragnienia.

Osoby te często popadają w nadmiar wątpliwości i ostrożności, co jest uznawane za jedną z cech diagnostycznych osobowości anankastycznej. Mogą mieć również trudności z dokonywaniem wyboru – obawiają się, że każdy wybór mógłby okazać się niedobry. Mogą próbować zachować do końca wszelkie alternatywy postępowania, aby podtrzymać psychiczną kontrolę nad wszystkimi możliwymi wynikami swoich potencjalnych działań. Czasami prowadzi to do paraliżu w podejmowaniu decyzji lub pogubienia się z powodu niezdecydowania. „Niefortunną konsekwencją psychiki obsesyjnej jest skłonność do opóźniania decyzji i zwlekania z nią tak długo, aż zewnętrzne okoliczności dokonają wyboru za jednostkę”, pisze prof. McWilliams.