Osobowość lękliwa (unikająca)

W kontaktach mogą sprawiać wrażenie „cichych”, wręcz „niewidocznych”. Ludzie z osobowością lękliwą mają skłonność do postaw unikających i co wycofywania się z różnych aktywności, zadań, nie podejmują wyzwań i decyzji, w ważnych życiowo momentach, np. po zakończeniu studiów lub pod odchowaniu dzieci.

W związku z tym prowadzą tryb życia, który w opisie psychiatrycznym jest nazywany ograniczonym – nie robią wielu rzeczy, które mogłyby robić, ale się z nich wycofały. Osoby te potrzebują bliskich związków emocjonalnych, ale oczekują pełnego bezpieczeństwa i akceptacji w tym zakresie. Często zatem unikają kontaktów z innymi i wycofują się z relacji, mimo istnienia wewnętrznej potrzeby bliskości z innymi. W tym obszarze często wygrywa u nich jednak lęk i obawy przez odrzuceniem, upokorzeniem i zawstydzeniem, a ponieważ uzyskanie długotrwałej, bezwarunkowej akceptacji bywa niełatwe, osoby te mogą ostatecznie doświadczać samotności i obniżenia nastroju.

Kryteria, na których podstawie psychiatrzy opierają diagnozę tego rodzaju osobowości to:

• uporczywe i wszechogarniające uczucie napięcia i niepokoju
• poczucie społecznej nieadekwatności, indywidualnej nieatrakcyjności lub niższości w stosunku do innych osób
• nadmierna koncentracja na byciu krytykowanym lub odrzucanym w sytuacjach społecznych
• niechęć do wchodzenia w bliższe związki z ludźmi, o ile nie zapewniają akceptacji
• ograniczony styl życia z powodu potrzeby zapewniania sobie psychologicznego bezpieczeństwa
• unikaniem kontaktów społecznych lub zawodowych, które pociągają za sobą istotny kontakt z ludźmi, z powodu obawy przed krytyką, nieakceptacją lub odrzuceniem.

Towarzyszącą cechą może być nadwrażliwość na odrzucenie i krytykę.

W literaturze przedmiotu w opisie przypadków autor pisze, że pacjent z tym typem osobowości „Wyjaśnił, że w sytuacjach społecznych czuje się zażenowany i nie na miejscu, że zawsze obawiał się krytyki, dezaprobaty i odrzucenia. Narzekał, że nie posiada żadnych bliskich przyjaciół, że przeszły mu przez palce różne okazje nawiązania przyjacielskich kontaktów, ponieważ nie umie rozmawiać z ludźmi, jeśli nie ma pewności, że jest naprawdę lubiany. Uczucie to uniemożliwia mu uczestniczenie w wielu imprezach i zdarzeniach, w których miałby ochotę uczestniczyć.” Opis ten odzwierciedla obie cech lękliwego (unikającego) zaburzenia osobowości – zarówno elementy lęku i obaw, jak i unikania różnych sytuacji oraz utraconych możliwości, które z tego lęku wynikają.

Osoby dotknięte tym zaburzeniem unikają takiej aktywności w okresie nauki lub w pracy, która wymagałaby intensywnego kontaktu z innymi ludźmi, z powodu wspomnianego wyżej lęku przed krytyką, niezrozumieniem lub odrzuceniem. Toteż takie momenty życia, w których pojawiają się nowe zadania rozwojowe, są dla tych osób szczególnie trudne – może to być konieczność podjęcia pracy po okresie nauki, rozmowa kwalifikacyjna w ramach poszukiwania zajęcia, sytuacja awansu albo podjęcia pracy po zakończeniu urlopu macierzyńskiego itp. W sytuacjach społecznych nie pojawiają się takie objawy, jakie towarzyszą fobii społecznej, np. obawa przez zaczerwienieniem lub występowanie drżeń, silnego lęku, obaw przed bezwiednym oddaniem moczu. Stres jest tu dość zbliżony do obserwowanego w fobii społecznej, jednak nie ujawnia się tak silnie. 

Nadwrażliwość na krytykę jest istotną cechą osób z osobowością lękliwą. Są szczególnie wyczulone na najmniejsze ślady rzeczywistego lub tylko domniemanego krytycyzmu lub odrzucenia. Przed nawiązaniem bliższej relacji często „testują” i obserwują drugą osobę, sprawdzając poziom akceptacji. Mogą być w związku z tym odbierane jako ciche, zahamowane i „niewidoczne”. Sposób mówienia może być bardzo ostrożny i kontrolowany, mogą sprawiać wrażenie lękliwych i niezdarnych w kontakcie z innymi ludźmi. Najczęściej spodziewają się, że wszystko co powiedzą, będzie odebrane jako niewłaściwe, toteż często wolą nie wypowiadać się w ogóle. Mają silne przekonanie o własnej nieadekwatności, nieprzystosowaniu, nieatrakcyjności, cechują się niewłaściwie niską samooceną. Jak wspomniano wyżej, wiele cech osobowości lękliwej (unikającej) jest charakterystycznych również dla osób z fobią społeczną. 

Rozpowszechnienie tego rodzaju zaburzeń osobowości jest szacowane na 0,5%–1% populacji ogólnej. Zaburzenie to często zaczyna się w okresie dzieciństwa jako nieśmiałość i wstydliwość oraz tendencja do unikania rówieśników. Cechy te mogą nasilać się w okresie dojrzewania i wczesnej dorosłości, kiedy kontakty z innymi osobami, poza rodziną, stają się szczególnie istotne.