Osobowość paranoiczna

Jak lekarz stawia diagnozę?

Kryteria, na podstawie których psychiatrzy ustalają rozpoznanie tego rodzaju osobowości:

• nadmierna wrażliwość na niepowodzenia i odrzucenie,
• tendencja do długotrwałego przeżywania przykrości (np. niewybaczania krzywd), niesprawiedliwości czy lekceważenia,
• podejrzliwość i stała tendencja do zniekształcania codziennych doświadczeń poprzez mylne postrzeganie obojętnych lub przyjaznych działań otoczenia jako działań wrogich czy pogardliwych,
• prowokujące do walki, sztywne poczucie własnych praw, niewspółmierne do potrzeb wynikających z aktualnej sytuacji,
• nawracające nieuzasadnione podejrzenia dotyczące wierności seksualnej współmałżonka lub partnera seksualnego,
• tendencja do nadmiernego przeceniania własnego znaczenia, wyrażająca się utrwaloną postawą ksobną,
• pochłonięcie niepotwierdzonymi „spiskowymi” teoriami na temat wydarzeń dotyczących zarówno bezpośrednio pacjenta, jak i całego świata.

Podczas pierwszego kontaktu z psychiatrą, psychologiem lub terapeutą osoba o takich cechach osobowości może przejawiać pewne szczególne zachowania. Cechy te decydują również o dalszym przebiegu procesu uzyskiwania pomocy i jego ewentualnym zakończeniu. Wynika to z tego, że osoby takie cechuje brak zaufania do innych ludzi. Ponieważ zaufanie jest ważnym elementem w kontaktach z psychiatrami, psychologami lub psychoterapeutami, jego brak może poważnie wpływać na te kontakty.

Powodem pierwszego kontaktu z profesjonalistami ochrony zdrowia nie jest na ogół to, że pacjent dostrzega u siebie opisane powyżej cechy i że stanowią one dla niego problem. Osoby „z cechami paranoicznymi przyprowadzają do klinicysty inne osoby, a nie zgłaszają się oni sami”2. Bodźcem do poszukiwania pomocy bywa więc na przykład zachęta ze strony otoczenia, które „wysyła” lub przyprowadza taką osobę do poradni, „żeby coś z sobą zrobiła”. Innym powodem może być chęć poszukiwania przez tę osobę pomocy w związku z podejrzeniami dotyczącymi wierności partnera, z którymi partner już sobie nie radzi.

Przebieg procesu uzyskiwania pomocy oraz kontakty z lekarzami i psychologami mogą być krótkotrwałe, niestałe i mogą się gwałtownie kończyć. Pacjent z osobowością o typie paranoicznym może się bardzo łatwo poczuć źle traktowany jako pacjent, nieszanowany, niezrozumiany, a nawet niesłusznie oskarżany lub oszukany. Nie chodzi przy tym o to, że lekarze i psycholodzy obiektywnie zawsze zachowują się w sposób właściwy i odpowiedni. Liczy się to, że osoba paranoiczna może mieć tendencje do dopatrywania się złego traktowania także wtedy, kiedy faktycznie nie ma to miejsca, a także interpretowania takich sytuacji jako celowo wymierzonych przeciwko niej, nawet wtedy, gdy intencje i propozycje leczącego nie były niewłaściwe. 

Charakterystyczny dla takiej osobowości brak zaufania ma również wpływ na próby zaoferowania pomocy. Zaproponowanie przez lekarza przyjmowania leków jest czasami postrzegane przez taką osobę jako coś niewłaściwego, niekiedy jako atak, oskarżenie ze strony lekarza. Zaproponowanie pomocy psychoterapeutycznej również konfrontuje taką osobę z jej nieufnością wobec prawdziwych intencji terapeuty, a terapeuta bywa odbierany „jako przeciwnik, źródło upokorzeń”.3

Bywa, że kontakt takiej osoby z profesjonalistami ochrony zdrowia jest gwałtownie zrywany, kiedy pacjent ostatecznie utraci do nich zaufanie; czasami kieruje w tych okolicznościach pod ich adresem różne skargi i roszczenia.

Cechy paranoicznego zaburzenia osobowości są wyjaśniane w różnych kontekstach. Z punktu widzenia psychologii poznawczej mówi się na przykład o:

• tendencji do przypisywania przez te osoby niekorzystnych wydarzeń działaniu innych osób, a nie do zastanawiania się nad własnym możliwym wpływem na te wydarzenia,
• tendencji do uproszczonego widzenia, tzn. niedostrzegania różnych możliwych kontekstów danej sytuacji, tylko poszukiwania prostej odpowiedzi, najczęściej personalnej – „kto za tym stoi”,
• trudności z odczytywaniem intencji i emocji innych osób.

Przykład takiej sytuacji: „(…) jeśli daną osobę mija na ulicy kolega, nie przywitawszy się z nią, wówczas niemożność zrozumienia tego, że kolega ten mógł – dajmy na to – być roztargniony z powodu zmartwienia, może prowokować (interpretację) osobistą, że ów kolega jest niegrzeczny.”2

W charakterystyce osób o tym typie osobowości nie można pominąć tego, że nie są one zimne emocjonalnie, obojętne i pozbawione zdolności do miłości. Jak pisze prof. McWillimas: „jednostki paranoidalne mogą wprawdzie gubić się w podejrzeniach co do motywów i intencji swoich najbliższych, ale są zdolne do głębokiego przywiązania i lojalności.” Dodaje także, że „jeśli osoba paranoidalna czuje, że łączą nas z nią podstawowe wartości i że można na nas liczyć w razie przeciwności, to jej lojalność i hojność staną się praktycznie nieograniczone.”3 Związek taki może się jednak zakończyć, jeśli osoba ta poczuje się nieodpowiednio potraktowana, zlekceważona lub w jakikolwiek sposób „zdradzona”. „Jeśli poczują się poszkodowane, to są w stanie zburzyć związek trwający nawet kilkadziesiąt lat. (…) Jednakże długa lista zerwanych związków nie świadczy o niezdolności jednostki do miłości.”