Bullying w szkole

Zjawisko bullyingu opisywane jest w literaturze psychologicznej, socjologicznej coraz częściej. Spowodowane jest to m.in. częstością i różnorodnością występowania tej formy przemocy. Nomenklatura pokazuje nam różne definicje i nazewnictwo bullyingu. Równoznaczne jest stosowanie pojęcia mobbingu, które w jakiś sposób przyjęło się do stosowania jedynie wśród dorosłych, w miejscu pracy. Ważne jest jednak, aby mieć świadomość, iż zjawisko bullyingu/mobbingu nie jest zależne od konkretnego miejsca. To, co jest najważniejszym predyktorem to grupa społeczna. Nie ma jednoznacznych dowodów stwierdzających dlaczego zachodzą takie przejawy przemocy. Nierzadko natomiast teorie społeczne tłumaczą mechanizmy mobbingu, jako elementy tożsamości grupowej, zjawiska kozła ofiarnego, pokazywanie hierarchii w grupie. W tych wypadkach nieistotne jest miejsce - szkoła, praca, wyjazd. Elementem predyktującym jest grupa społeczna, w której zachodzą różne interakcje - zarówno wśród ludzi, jak i zwierząt.

Sama definicja mobbingu określana jest i zmieniana od końca XX wieku. Jednym z pierwszych badaczy zjawiska dręczenia uczniów był lekarz P. P. Heinemann. Użył on terminu mobbing do zaobserwowania zjawiska nagłego dręczenia jednostki przez grupę. Dzisiaj wiemy również, iż ta forma przemocy, to fizyczny, werbalny lub psychiczny atak na osobę, w której zachodzi znacząca nierównowagi siły a sam akt jest bezpodstawny - ma na celu sprawienie krzywdy bądź wyeliminowanie z pozycji jaką zajmuje ofiara. Nierzadko odbywa się to wśród “widzów”, co potwierdza hipotezy teorii społecznych tłumaczących to zjawisko. Celem każdego zachowania mobbingowego jest izolowanie ofiary ze środowiska, odarcie jej z godności oraz poniżenie.

Wyodrębniając definicję możemy przyjąć, że są to intencjonalne, negatywne zachowania jednostki lub grupy mające na celu krzywdzenie, napastowanie jednostki lub grupy, które wydarzają się nagle, nieoczekiwanie, są powtarzane i trwają dłuższy czas, w których wyraźnie zaznacza się nierównowaga sił między sprawcą i ofiarą. A więc znaczącymi cechami, które mogą wręcz zdiagnozować zjawisko mobbingu to, intencjonalność (zamiar) stosowanych czynów przez oprawcę, nierównowaga sił, czy słabsza pozycja ofiary oraz powtarzalność czynów - najczęściej jest to rozległe w czasie. W literaturze możemy spotkać się z czwartym kryterium, które stanowi brak winy ze strony ofiary czy prowokowania - a więc bezzasadność stosowania przemocy.

Możemy wyróżnić kilka rodzajów bullyingu:

• fizyczny - polega na stosowaniu czynów fizycznych wobec ofiary jako formy agresji i przemocy, np. niszczenie własności, zabieranie przedmiotów, popychanie, szturchanie, bicie, kopanie, plucie, szarpanie, wymuszanie pieniędzy.
• werbalny - obraźliwe odnoszenie się do ofiary, np. dokuczanie, przezywanie, wyśmiewanie, wyszydzanie, obrażanie, ośmieszanie, grożenie, pokazywanie nieprzyzwoitych gestów.
• relacyjny - ten rodzaj bullyingu odnosi się przede wszystkim do cech tożsamościowych grupy. Polega on na wykluczeniu bądź obniżeniu hierarchii w grupie, zniszczeniu relacji z innymi, ignorowaniu, pomijaniu czy nieodzywaniu się.
• cyberbullying - są to formy nękania stosowane za pośrednictwem nowych technologii, mediów społecznościowych, wiadomości elektronicznych, np. obraźliwe SMS-y, maile, wpisy na portalach społecznościowych, umieszczanie w Internecie zdjęć i filmików ośmieszających ofiarę, ataki na czatach lub w grupach dyskusyjnych, upublicznianie sekretów, prywatnych materiałów ofiary, stalking.

Zjawisko bullyingu jest niezwykle “popularne” w polskich szkołach. Badania prowadzone w naszym kraju wykazały, że uczniowie w polskich szkołach najbardziej narażeni są na bullying werbalny, a w drugiej kolejności relacyjny. Coraz częściej młodzież i dzieci dotyka cyberbullying. W ramach kampanii “szkoła bez przemocy” w 2016 roku przeprowadzono serię badań dotyczących tego zjawiska. Niezwykle istotne dane wyodrębnione przez Kolase-Skiba to:

• rozpowszechnianie szkodzących komuś kłamstw: osobiście doświadczyło tego 31% uczniów, ale aż 62% mówi, że przydarzyło się to któremuś z kolegów/koleżanek;
• werbalne obrażanie, wymyślanie: osobiście doświadczyło tego 44% uczniów, ale aż 62% mówi, że przydarzyło się to któremuś z kolegów/koleżanek;
• przymuszanie do zrobienia czegoś, czego nie chce się zrobić: osobiście doświadczyło tego 11% uczniów, ale 34% mówi, że przydarzyło się to któremuś z kolegów/koleżanek;
• pobicie: osobiście doświadczyło tego 8% uczniów, ale aż 36% mówi, że przydarzyło się to któremuś z kolegów/koleżanek;
• umyślne potrącenie, przewrócenie: osobiście doświadczyło tego 29% uczniów, ale aż 50% mówi, że przydarzyło się to któremuś z kolegów/koleżanek;
• zniszczenie jakiejś rzeczy osobistej (plecaka, zeszytu itp.): osobiście doświadczyło tego 10% uczniów, ale 32% mówi, że przydarzyło się to któremuś z kolegów/koleżanek;
• zmuszenie do kupienia komuś czegoś (np. papierosów) za własne pieniądze: osobiście doświadczyło tego 3% uczniów, ale 13% mówi, że przydarzyło się to któremuś z kolegów/koleżanek;
• kradzież pieniędzy lub przedmiotów: osobiście doświadczyło tego 14% uczniów, ale aż 43% mówi, że przydarzyło się to któremuś z kolegów/koleżanek.

W mobbingu można wyróżnić trzy fazy:

• faza początkowa, kiedy dziecko jest wyśmiewane przez oprawców, jeszcze próbując się bronić. Pierwsze formy przemocy dotyczą wykonywania poleceń z groźbami pobicia.
• faza mobbingu stabilnego, gdy dziecka ma “naklejoną etykietę” kozła ofiarnego. Na tym etapie bardzo uwydatniają się psychosomatyczne objawy u ofiary. Dziecko opuszcza lekcje, chce zostawać w domu, wybucha agresją - często jest to forma projektowanej złości i lęku, który musi ukrywać przed oprawcami. Dziecko rzadko kiedy jest gotowe przyznać się do bycia ofiarą bullyingu ze względu na strach przed pobiciem, czy straceniem pozycji w klasie. W klasie można zauważyć takie zmiany jak izolacja społeczna, siedzenie samemu w ławce, brak udziału we wspólnych zabawach.
• faza ucieczki osoby represjonowanej, w tej fazie lęk przed chodzeniem do szkoły objawia się przez regularne wagary bądź “choroby fizyczne”, które są idealnym powodem pozostania w domu. Oczywiście są to reakcje organizmu na lęk - najczęściej dolegliwości żołądkowe, bóle głowy, mięśni. Dziecko bardzo często oddaje się marzeniom jako forma ucieczki od rzeczywistości.

Oprócz objawów somatycznych (które mogą stać się chroniczne, jako ochrona przed powrotem do środowiska) możemy wyodrębnić skutki (również trwałe) psychiczne jako rezultat przemocy u ofiary. Najczęściej możemy mówić o stanach depresyjnych, lękowych, zaburzeniach obsesyjno-kompulsyjnych, poczuciu winy a przy tym często perfekcjonizmie. Wszystkie te zaburzenia mogą mieć odzwierciedlenie w stanach rezygnacyjnych, myślach samobójczych. Nierzadko w celu poradzenia sobie z lękiem dzieci i młodzież zaczyna sięgać po substancje psychoaktywne. Ofiara żyje w przekonaniu, że jest "gorsza" i w zasadzie wstydzi się poinformować innych o kłopotach. Tym samym zjawisko mobbingu umyka uwadze nauczycielom i rodzicom. W najgorszym wypadku uwaga skupiana jest na “niewłaściwym” zachowaniu dziecka, co utwierdza i pogłębia jego poczucie winy oraz stany depresyjne.

M. Leżucha wymienia w swojej pracy cechy, które mogą być pomocna w rozpoznaniu bullyingu (na podstawie Naruszewicz, A.):

Oznaki bullyingu pozwalające rodzicom rozpoznać zjawisko u swoich dzieci

• przychodzą do domu w podartych ubraniach;
• mają zniszczone podręczniki;
• nie są odwiedzani przez kolegów;
• rzadko są do nich zapraszani;
• nie lubią lub boją się chodzić do szkoły, z oporami wychodzą z domu;
• skarżą się na brak apetytu, bóle głowy i żołądka zwłaszcza rano;
• do szkoły często bez uzasadnienia chodzą dłuższą drogą;
• mają kłopoty ze snem, koszmarne sny, płaczą w nocy;
• maleje ich zainteresowanie szkołą;
• sprawiają wrażenie nieszczęśliwych, samotnych w depresji;
• zdarzają się im nagłe zmiany nastroju;
• proszą rodziców o pieniądze lub je podkradają

Cechy ogólne ofiar bullyingu

• potencjalnie ofiary mogą być fizycznie słabsze od swoich rówieśników;
• boją się urazów fizycznych i dlatego unikają niebezpiecznych zabaw, niektórych dyscyplin sportowych, bójek;
• mają słabą koordynację ruchową;
• są ostrożne, wrażliwe, ciche, wycofane z życia, mało aktywne, nieśmiałe, często płaczą;
• są niepewne, zalęknione, nieszczęśliwe, mają niską samoocenę, podświadomie
• pośrednio pokazują innym, że są nieszczęśliwe i mało wartościowe, okazują swoją bezradność – widać, że są łatwym celem;
• mają trudności z pokazywaniem się w grupie towarzyskiej;
• łatwiej przychodzi im nawiązanie kontaktu z dorosłymi niż z rówieśnikami.

Charakterystyka ofiar prowokujących

• mają one porywczy temperament, bronią się, gdy ktoś je zaatakuje, chcą się bić i próbują oddać, najczęściej ze słabym skutkiem;
• mogą być nadaktywne, ciągle w ruchu, nie potrafią się skupić – ogólnie są to uciążliwe dzieci, wprowadzające zamieszanie i niepokój;
• często są niedojrzałe i niezdarne, miewają drażniące otoczenie przyzwyczajenia;
• są nielubiane przez dorosłych z nauczycielami włącznie;
• mogą same usiłować dokuczać innym uczniom.

Charakterystyka sprawców

• łatwo się irytują, szydzą z innych, celowo mówią rzeczy, które mogą kogoś zranić, grożą, wyśmiewają się, popychają innych, szturchają, biją, znęcają się, niszczą cudze rzeczy;
• mają potrzebę dominowania i tyranizowania innych, chętnie uciekają się do przemocy i groźby, dążą do realizacji swojej woli za wszelką cenę;
• chełpią się swoją faktyczną lub wyimaginowaną władzą nad pozostałymi uczniami;
• są porywczy, impulsywni, cechuje ich niski próg frustracji, mają trudności z przystosowaniem się do panujących norm i zasad;
• aby osiągnąć korzyści, chętnie oszukują;
• ogólnie są zbuntowani, nieposłuszni i agresywni.

Orłowski w ramach Ośrodku Rozwoju Edukacji wyodrębnia środki zaradcze przeciw mobbingowi w oparciu o program szkoleniowy D. Olweusa:

Środki zaradcze na poziomie szkoły to:

• Przeprowadzenie ankiety wśród uczniów. Analiza sytuacji.
• Dzień poświęcony problemowi mobbingu w szkole (zamiast zwykłych lekcji).
• Większa kontrola podczas przerw (dyżury), częstsze interwencje.
• Więcej ciekawych zajęć pozalekcyjnych.
• Uruchomienie telefonu kontaktowego czynnego przez kilka godzin w tygodniu, aby anonimowo porozmawiać o zaistniałych problemach.
• Ogólnoszkolne zebranie rodziców.
• Doskonalenie i samodoskonalenie nauczycieli (grupy rozwojowe).
• Współpraca dom - szkoła.

Środki zaradcze na poziomie klasy:

• Regulamin klasowy zawierający normy postępowania zapobiegające mobbingowi, wyjaśnienie problemu, nagradzanie i sankcje.
• Godzina wychowawcza poświęcona tematyczne tym problemom.
• Nauka poprzez współpracę, dająca możliwości bliższego poznania się.
• Wspólne zajęcia wzmacniające więzi między uczniami.
• Zebranie rodziców i ewentualne indywidualne rozmowy z rodzicami.

Środki zaradcze na poziomie jednostki:

• Rozmowy ze sprawcami i ofiarami mobbingu.
• Rozmowy z rodzicami uczniów, których problem dotyczy, ewentualnie także w obecności dzieci.
• Wykorzystanie pomocy ze strony "neutralnych" uczniów.
• Pomoc i wsparcie dla rodziców ze strony szkoły.
• Fachowa pomoc psychologa (psychoterapeuty) dla rodziców i uczniów szykanowanych.
• Zmiana klasy lub szkoły.

Bibliografia:

Łysek, J. (2012). Bullying i mobbing w szkole. Nauczyciel i Szkoła ,1 (51), 119-129.

Walczak, K. (2013). Bullying w środowisku społecznym szkoły i więzienia.

Leżucha, M. Bullying - przemoc rówieśnicza.

Kolasa-Skiba, A. Mobbing i bullying w szkole.

Orłowski, S. Mobbing i bullying w szkole: Charakterystyka zjawiska i program zapobiegania. Ośrodek Rozwoju Edukacji.

Madeja-Bień, K. (2019). Mobbing w szkole – przegląd dotychczasowych wyników badań i odniesienia do programów interwencyjnych. Forum Oświatowe, 31(1(61), 93-109.

Pyżalski, J. (2018). Przeciwdziałanie przemocy rówieśniczej w szkole – krytyczny przegląd stosowanych rozwiązań. Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 17(1), 30–45.